برگرفته از کتاب "هفت گفتار درباره ترجمه": دکتر کورش صفوی
"در
تمامی مقاله ها سعی بر آن بوده تا به کمک مبانی زبانشناسی به بررسی
موضوعات پرداخته شود. شاید در دید نخست، بررسی مسایل ترجمه از دیدگاه
زبانشناسی برای بسیاری از مترجمان با سابقه قابل توجیه ننماید، اما آنچه
امروزه تحت عنوان «ترجمه شناسی» مطرح است، به ما نشان می دهد که بررسی نظری
مبانی ترجمه، بدون آشنایی با اصول زبانشناسی ممکن نمی نماید.
تجربه
نیز نشان داده است که نزدیک به تمامی آنچه درباره مسایل نظری ترجمه نوشته
شده، از آن کسانی است که یا زبانشناسند ویا به نوعی با این دانش آشنایی
دارند. نگارنده این سطور بر ابن باور نیست که هر که ترجمه می کند می بایست
با زبانشناسی آشنایی داشته باشد اما اعتقاد دارد که آموزش ترجمه و بررسی
مسایل ترجمه بدون در نظر گرفتن مبانی دانش زبانشناسی ممکن نیست."
گفتار اول: نگاهی به مبانی ترجمه
ترجمه
عبارت است از برگردان متنی از زبان مبدا به زبان مقصد بدون کوچکترین
افزایش یا کاهش در صورت و معنی. این تعریف اگرچه دقیق است اما صرفا جنبه
نظری دارد، زیرا هیچ پیامی را نمی توان بدون تغییر در صورت و معنی از زبانی
به زبان دیگر منتقل کرد. این مساله به ساختارهای متفاوت زبانها باز می
گردد. هر زبان از واژگان خاص خود استفاده می کند؛ هر یک از این واژه ها
معنی یا معانی ویژه خود را داراست. همنشینی واژه ها در هر زبان بکار می رود
می تواند معنی یا معانی ویژه ای برای خود داشته باشد که در نتیجه انتقال
هر یک از این جملات بدون دستکاری، حذف برخی از ویژگیها یا اضافه کردن
ویژگی های دیگر امکان پذیر نمی نماید. بدین ترتیب در کنار ترجمه بعنوان یک
حرفه که سابقه ای چند هزار ساله دارد، دانش «ترجمه شناسی»[1] نیز به وجود
آمد تا به بررسی نظری چند و چون این مساله بپردازد.
از طریق
زبانشناسی مشخص شد که ساخت صوری و معنایی زبانها با یکدیگر تفاوت دارند و
عناصر سازه ای هر زبان در تمامی سطوح دارای بافت و نظامی منسجم است. مشخص
شد که از طریق تحلیل تقابلی[2] می توان سطوح مختلف آوایی، واژگانی و نحوی
زبانها را با یکدیگر مقایسه کرد و وجوه اشتراک و افتراق آنها را مشخص ساخت.
بتدریج
مواد اولیه بررسی های زبانشناختی بویژه معنی شناسی در مطالعه مسایل ترجمه
بکار گرفته شد و به پیدایش دانشی انجامید که امروزه بدان نام ترجمه شناسی
نهاده اند.
گونه های ترجمه:
ترجمه در نخستین گام به دو گونه
ترجمه شفاهی[3] و ترجمه مکتوب[4] قابل تقسیم است. ترجمه شفاهی برگردان گفته
ای از زبان مبدا به زبان مقصد است و ترجمه مکتوب طبعا به نوشتار و برگردان
یکی از این دو اصطلاح وابسته به ابزار بکار رفته در زبان مبدا است.
ترجمه شفاهی:
ترجمه شفاهی دارای دوگونه اصلی است:
الف- ترجمه همزمان[5]
ب- ترجمه ناهمزمان[6]
تفاوت
میان این دوگونه ترجمه شفاهی در انتخاب برش ساختاری گفته در ارتباط با
زمان است. در ترجمه شفاهی همزمان، مترجم با درک یک یا چند واژه نخست گفته
در زبان مبدا به برگردان آن می پردازد و با اندک اختلاف زمانی پس از پایان
گفته در زبان مبدا، برگردان را در زبان مقصد به پایان می برد. در ترجمه
شفاهی ناهمزمان یا پیاپی گفته زبان مبدا برش می خورد و مترجم پس از درک برش
مذکور که معمولا بیش از یک جمله است، در زمان مکث گوینده، برگردان آن بخش
از گفته را در اختیار مخاطب یا مخاطبین قرار می دهد. امکان بکارگیری ترجمه
همزمان به آرایش واژگان[7] دو زبان مبدا و مقصد وابسته است. در ترجمه
ناهمزمان، مترجم می بایست تمامی یک برش از گفته را در حافظه خود نگاه دارد؛
این کار در برخی موارد با یادداشت برداری امکان پذیر خواد بود و در شرایطی
خاص متضمن آگاهی مترجم از تندنویسی یا اختصارنویسی است.
مهمترین
عامل تمایز بین ترجمه شفاهی و مکتوب، مساله زمان است. زمان در ترجمه شفاهی
چند لحظه یا دقیقه ای بیش نیست، درحالیکه برای ترجمه مکتوب چنین نیست.
امکان استفاده از زمان در ترجمه مکتوب به سنجیده تر شدن متن ترجمه شده می
انجامد؛ بکارگیری ابزارهای کمکی از قبیل فرهنگ لغات نیز می تواند به این
سنجیدگی کمک کند.
تفاوت میان ماهیت ترجمه شفاهی و مکتوب به تمایز
میان مترجم شفاهی و کتبی می انجامد. مترجم شفاهی الزاما مترجم کتبی خوبی
نیست و عکس این موضوع بیشتر صادق است. مترجم شفاهی می بایست آگاهی کامل از
موضوع مورد ترجمه داشته باشد، اما این آگاهی برای مترجم کتبی الزامی نیست.
از سوی دیگر در اختیار نداشتن زمان برای مترجم شفاهی، برگردان نسیجده او را
از قبیل عدم رعایت ترتیب واژه ها، بکارگیری ویژگیهای گفتاری و جز آن قابل
توجیه می سازد، لیک چنین توجیهی برای محصول کار مترجم کتبی وجود ندارد.
ترجمه مکتوب
حوزه
کاربرد ترجمه شفاهی بسیار محدود است و بیشتر در محافل سیاسی، مصاحبه ها و
گفتگو های دولتی مورد استفاده قرار می گیرد. زمینه های مورد ترجمه نیز به
چند زمینه سیاسی، اقتصادی، نظامی و جز آن محدود می شود، اما در ترجمه
مکتوب چنین نیست. محدودیتی برای ترجمه مکتوب نمی توان قایل شد. تنها
محدودیت موجود، نوشتاری بودن زبان مبدا است و بس.
واحد ترجمه
برشی
از زنجیره مورد ترجمه از سوی مترجم بعنوان واحدی برای معادل یابی در نظر
گرفته می شود، واحد ترجمه نام دارد. واحد ترجمه می تواند واژه، جمله یا
عبارت باشد. ترجمه بر حسب واحد برگزیده شده، دست کم دارای سه مرحله زیر
است:
الف- ترجمه تحت اللفظی
واحد ترجمه در این مرحله واژه
است، بدین معنی که دربرابر هر واژه متن زبان مبدا، واژه ای از زبان مقصد
آورده می شود. این مرحله از ترجمه برای برگردان بسیاری از شبه جمله ها و
واژه های مرکبی بکار می رود که معادل دقیقی برای آنها در زبان مقصد موجود
نیست.
ژرف ساخت:deep structure
مشخصه های واجی:phonological features
در
اینجا می بینیم که ترجمه تحت اللفظی کارایی کافی دارد؛ اما به ندرت می
توان جمله ای را تماما به همین صورت ترجمه کرد زیرا در چنین شرایطی یا ساخت
دستوری زبان مبدا به زبان مقصد تحمیل می شود؛ مانند:
He gave me a book to read
او داد به من کتابی برای خواندن
و یا جمله بدست آمده در زبان مقصد مفهوم جمله زبان مبدا را ندارد!
He kicked the bucket
او به سطل لگد زد.
ب- ترجمه جمله
در
این مرحله، واحد ترجمه جمله است. در این ترجمه قواعد دستوری و شیوه آرایش
واژگان در زبان مبدا در نظر گرفته می شود.بدین ترتیب هر یک از جملات متن
زبان مبدا با حفظ معنی تک تک واژه ها به جمله ای در زبان مقصد ترجمه می
شود.
پ- ترجمه آزاد
در این مرحله واحد ترجمه عبارت یا
پاراگراف است. مترجم در چنین مرحله ای پیام متن زبان مبدا را در مجموعه
جملاتی از زبان مقصد بدست می دهد. در این ترجمه افزایش و کاهش در نهایت خود
بکار خواهد رفت.
بدین ترتیب می بینیم که جمله واحد مطلوب ترجمه
بشمار می رود، هرچند ترجمه تحت اللفظی و ترجمه آزاد نیز در شرایطی خاص
راهگشاست. در بسیاری از مواردی که متن زبان مبدا با برچسب «ترجمه ناپذیر»
مشخص می گردد، تنها راه حل ترجمه آزاد است.
ترجمه ارتباطی[8] و ترجمه معنایی[9]
در
جریان ترجمه، مترجم با دو زبان مبدا و مقصد درگیر است. او می بایست سعی بر
آن داشته باشد که خواننده، ترجمه اش را دریابد و ضمنا پیام نویسنده نیز
تحریف نشود. مترجم در این میان بسته به نوع متن و هدف ترجمه گاه بیشتر به
گیرنده پیام و گاه بیشتر به فرستنده پیام توجه نشان خواهد داد.
ترجمه
معنایی، نویسنده را مهمتر از خواننده در نظر می گیرد. بدین ترتیب این
امکان همواره وجود دارد که ساختهای صوری و معنایی نامانوس به زبان مقصد راه
یابد. در ترجمه معنایی سعی بر آن است تا تمامی الگوهای ساختی و معنایی
زبان مبدا به زبان مقصد برگردد و گاه بر آن تحمیل شود و طبیعی است که چنین
ترجمه ای را براحتی نمی توان خواند.
از سویی دیگر، در ترجمه
ارتباطی، خواننده مهمتر از نویسنده بشمار می رود. مترجم سعی بر آن خواهد
داشت تا متن ترجمه شده را حتی الامکان برای خواننده مانوس سازد، بدین ترتیب
این امکان همواره وجود دارد که متن بدست داده شده، بطور کامل گفته نویسنده
نباشد.
آنچه پیشتر تحت عنوان ترجمه تحت اللفظی مطرح شد، گرایش به
سمت ترجمه معنایی دارد و ترجمه آزاد نیز به ترجمه ارتباطی گرایش نشان می
دهد.
برای درک بهتر موضوع می توان از نمونه هایی استفاده کرد:
More catholic the Pope
ترجمه معنایی: کاتولیک تر از پاپ
ترجمه ارتباطی: کاسه داغ تر از آش
She looks like a red rose
ترجمه معنایی: مثل گل سرخ می ماند.
ترجمه ارتباطی: مثل ماه می ماند.
هر
دو مثال، نمونه هایی از ضرب المثل ها، عبارت های تشبیهی و اصطلاحاتی هستند
که می توانند کاربرد ترجمه ارتباطی را توجیه کنند؛ هر چند چنین توجیهی
مطلق نیست، زیرا افراط در ترجمه ارتباطی می تواند به حذف رنگ و بوی فرهنگی
زبان مبدا بیانجامد.
[1]. Translatology
[2]. Contrastive analysis
[3]. Interpretation
[4]. Translation
[5]. Simultaneous
[6]. Consecutive
[7]. Word Order
[8] .Communicative translation
[9]. Semantic translation
uandmyfuture.blogfa
قدمه
تفّکرِ اولیۀ نگارشِ مقالۀ حاضر از مقالۀ دکتر حسین ملانظر
که با نام « گزیده ای از منابعِ و پایگاه های اینترنتی » در فصلنامۀ
مطالعاتِ ترجمه به چاپ رسید، گرفته شده است. در واقع، مقالاتی که تاکنون در
زمینۀ ارتباطِ ترجمه و رایانه حداقل در مطالعاتِ ترجمه چاپ شده است، همگی
به تصویرِ کلی چنین ارتباطی نگاه کرده اند و هیچ کدام به برشمردن نامِ
ابزار لازم در ترجمه نپرداخته اند. ولی با توجه به مواردِ گوناگونِ استفاده
از رایانه در ترجمه، لازم است مترجم حداقل برای موفقیت بیشتر و افزایشِ
سرعت در کار خویش با نرم افزارهای مربوط به ترجمه آشنا شود. این مقالهِ
حاصل جمع آوری اطلاعات از پایگاه های اینترنتی مختلف تولیدکننده نرم افزار و
ابزاری است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به ترجمه مربوط هستند. از دهۀ
1940 ، که ایده استفادهِ از رایانه برای نخستین بار مطرح شد، تا امروز
پژوهش های بسیاری در این زمینه چه در بخشِ سخت افزار و چه در زمینۀ نرم
افزار صورت گرفته است. امروزه از رایانه در تمامی رشته ها استفاده می شود و
حتی تقریباً هر رشته ای بسته های نرم افزاری خاصِ خود را دارد. ترجمه نیز
از این امر جدا نیست و بسته های نرمافزاری گوناگونی وجود دارد که موردِ
استفاده مترجمان قرار می گیرد. از جمله محققانیِ که در زمینه معرفی
نرمافزارهای ترجمه پژوهش کرده اند عبارتند از:
دهلر (Dohler) درسالِ
1997، اوسترموهل (Austermuhl) درسال 2001، نوگویرا (Nogueira) و سومرز
(Somers) در سال 2003. البته باید خاطر نشان کرد که این افراد در کتابهای
خود بیشتر به ابزار
ترجمه به کمک رایانه پرداخته اند.
ابزار الکترونیکی ترجمه
می توان مواردِ زیر را به عنوانِ مهمترینِ ابزارِ الکترونیکیِ ترجمه نام برد:
1) واژه پردازها
2) فرهنگ لغت و دایرة المعارف های الکترونیکی
3) اینترنت و ابزار آن
4) ویرایشگرهای تصویر ایمج ادیتورز Image Editors
5) ابزارِ ترجمه به کمک رایانه
6) ابزارِ مرتبط با فایلهای پی دی اف PDF
7) ابزار چاپ رایانه ای Desktop Publishing Tools
8) ابزارِ غلط گیری
9) ابزارِ لازم برای مترجمانِ مستقل
هر یک از این ابزار در بخشهای بعدی به تفصیل معرفی می شوند.
1. واژه پردازها
واژه
پردازها مهمترینِ ابزارِ مترجم هستند، چرا که به وسیلۀ آنها مترجم می
تواند به راحتی تایپ کند. در ضمن، برنامه های جانبیِ این ابزار نیز کمکِ
شایانی به مترجم می کنند. این برنامه های کمکی که مثلاً کارِ بررسی غلط های
املایی و دستوری متن را در حین تایپ انجام می دهند، در درون واژه پردازها
عمل می کنند. البته در زمینۀ تصحیح املایی می توان از اسپل (ASPELL) نیز
یاد کرد که مستقل از واژه پرداز عمل می کند. از دیگر ویژگی های جالبِ واژه
پردازها شمارشِ کلِ کلماتِ یک متن است. البته در این مورد نیز کَت کانت
(CATCOUNT) و اِنی کانت (ANYCOUNT) از برنامه هایی هستند که مستقل از واژه
پرداز عمل می کنند. وظیفۀ نرم افزارِ اول شمارشِ کلماتِ در پروژه های ترجمه
به کمک رایانه و وظیفۀ نرم افزارِ دوم شمارشِ کلمات در فایلهای آر تی اف
(RTF)، اچ تی ام ال (HTML)، پی دی اف (PDF) و... است. از جمله مهمترین واژه
پردازهای موجود در بازار عبارتند از: مایکروسافت ورد (Microsoft Word)،
اُپن آفیس (Open Office)، او آر جی رایتر (Org Writer)، و اَبیورد
(Abiwordا).
2. فرهنگ لغت و دایرة المعارف های الکترونیکی
مهارتِ
خواندن و درکِ مطلب از جمله اصلی ترین توانایی های مترجم است. ولی هر
اندازه هم که مترجمی به هردو زبان تسلط داشته باشد، باز هم در بسیاری از
موارد برای حلِ مشکلاتِ مربوط به اصلاحات و املاء کلمات، نیازمندِ جستجو در
کتابها و منابعِ مرجع است. فرهنگ های الکترونیکی از جمله این منابعِ مرجع
است که نسبت به فرهنگ های دیگر دارای مزیتِ سرعت و راحتی جستجو هستند.
امروزهِ شمارِ زیادی از این ابزار، با نام های تجاری مختلف و به شکل لوحهای
فشرده (CD) در بازار یافت می شود، ولی در اینجا تنها تعدادی از معروفترین
آنها ذکر می شود: آکسفورد (Oxford) و کولینز (Collins) فرهنگ لغتهای چند و
تک زبانۀ الکترونیکی هستند که می توان در آنها عبارات و همنشینی کلمات را
جستجو کرد و در ضمن به تلفظِ بسیاری از مدخل های آنها گوش داد.
مریام
وبسترز آنلاین دیکشنری اند تساورس (Merriam-Webster’s Online Dictionary
and Thesaurus) به نشانی http://www.m-w.com فرهنگ لغتی است اینترنتی که در
آن می توان علاوه بر معنی لغات، نقش و ریشۀ کلمات و اصطلاحاتِ را نیز
جستجو کرد و به تلفظِ بسیاری از مدخل ها گوش داد. در ضمن، پیوندهای موجود
در آن امکانِ بررسی سریع بین مدخلها را به کاربر می دهد. وب سایت
www.wordreference.com نیز گزینۀ مناسبِ دیگری است که دارای فرهنگ های لغت
چند و تک زبانه و هم چنین فرهنگِ لغات مترادف است. از دایرة المعارف های
الکترونیکی نیز می توان به دایرة المعارف ویکی پدیا
(http://www.wikipedia.org) اشاره کرد که بسیاری از کاربرانِ اینترنت هم
اکنون آن را بهترینِ دایره المعارفِ موجود می دانند.
3.اینترنت و ابزار آن
3-1 مرورگرهای وب
مرورگرهای
وب برنامه هایی کاربردی هستند که به کاربر این امکان را می دهند تا صفحاتِ
اچ تی ام ال (HTML) را در وبِ جهانی، یک شبکه دیگر یا رایانه خویش مشاهده و
یا پیوندها را دنبال کند و فایلها را انتقال دهد. معروفترین این مرورگرها
عبارتند از: ماکروسافت اینترنت اکسپلورر (Microsoft Inte
et Explorer)، موزیلا فایرفاکس (Mozilla Firefox) و اُپرا (Operaا).
3-2 برنامه های مربوط به پست الکترونیک
،
از جمله معروفترین سرویس دهنده های پست الکترونیک می توان به جیمیل Gmail
ا(Google Mail)، یاهو (Yahoo) و هات میل (Hotmail ) اشاره کرد. البته برای
کنترل و سازماندهی بهترِ پیام ها نیز می توان از برنامه هایی نظیرِ
مایکروسافت آتلوک (Microsoft Outlook )، موزیلا تاندربِرد (Mozilla
Thunderbird) و یودرا (Eudora) استفاده کرد.
3-3 موتورهای جستجو
یکی
از راه های بهبود و تسهیل ترجمه، بالا بردنِ دانش و اطلاعات مترجم در
زمینۀ متن مورد ترجمه است. امروزه موتورهای جستجو کسب چنین دانشی را برای
مترجم آسان کرده اند. البته باید درنظر داشت که در نهایت، این مترجم است که
باید ارتباط و یا عدمِ ارتباط اطلاعاتِ حاصله از این ابزار را با مطلب
ترجمه خود تعیین کند. از معروفترین موتورهای جستجو می توان به گوگول و یاهو
اشاره کرد. درصورت نیاز به دانشِ تخصصی تر نیز می توان به زیرشاخه های این
جستجوگرها مراجعه کرد. به عنوان مثال، گوگل اسکالر (Google Scholar) برای
جستجو در مقالات و نوشته های دانشگاهی بسیار مفید است. یاهو ادجیکیشن
(Yahoo! Education) هم از منابعِ آموزشی مفید محسوب می شود.
3-4 بانکِ داده ها
همواره
وب هایی وجود دارند که موتورهای جستجو توانایی جستجو در آنها را ندارند.
این وب ها که به «وب های نامرئی» مشهورند در اغلبِ موارد حاوی مطالبی هستند
که در بانک ها و پایگاه های تخصصی یافت می شود. از جمله این بانک ها می
توان به پابمد (Pubmed)، د وب آو نالج (The Web of Knowledge)،
اسکوپس(Scopus) و پروکؤست (Proquest) اشاره کرد که غالباً حاوی اطلاعاتِ
علمی و پزشکی اند. اما متأسفانه دسترسی به بیشتر این بانک ها از طریق
رایانه های مؤسسات و دانشگاه ها امکانپذیر است، چراکه این گونه نهادها
توانایی پرداختِ هزینۀ بالای ثبت نام در آنها را دارند.
3-5 چت و سایر محیط های گفتگوی اینترنتی
با
استفاده از چنین امکاناتی، مترجم می تواند در کوتاه ترین زمان ممکن افکار و
نظرات خود را با سایر مترجمان و متخصصانِ رشته های دیگر در میان بگذارد.
از جمله معروفترین آنها می توان به گوگل تالک (Google Talk)، ای آی ام
(AIM)، یاهو مسنجر (Yahoo! Messenger) و ام اس ان مسنجر (MSN Messenger)
اشاره کرد. برنامه اسکایپ (Skype) نیز در این زمینه برنامۀ سودمندی است که
به مترجم این امکان را می دهد تا با مترجمان دیگر و یا با مشتریان دیگر در
هر جا که باشند به راحتی ارتباط برقرار کند.
3-6 وبلاگ ها
امروزه
به راحتی می توان در وبلاگ های مختلفِ دنیای مجازی اینترنت، تنها با
استفاده از چند دکمه، افکار و نظراتِ خود را در هر زمینه و عنوانی منتشر
کرد. خوشبختانه ایجاد چنین وبلاگ هایی نیز آسان است. مثلاً بلاگر به
نشانیhttp://www.blogger.com و بلاگ اسپات به نشانی
http://www.blogspot.com فضاهایی رایگان در اینترنت هستند که هر شخصی می
تواند در آنها وبلاگ بسازد. ضمناً به منظورِ پیگیری جدیدترینِ مطالب به
روزشده در وبلاگ ها و به طور کلی در وبسایت ها، بهتر است از نرم افزارِ رید
فیدر(Read Feeder) استفاده کرد.
4. ویرایشگرهای تصویر
هنگامی
که مترجم میخواهد پروژه ترجمه ای را در رشتۀ گرافیک قبول کند، نیازمندِ آن
است که حداقل دانشی مقدماتی از این رشته و نرم افزار مرتبط با آن را داشته
باشد. از جملۀ این مهارت ها ویرایشگری تصاویر است. در نتیجه مترجم نیازمند
فراگیری کار با نرم افزار مرتبط با این مهارت است. مثلاً مایکروسافت
پینت(Microsoft Paint) برای کسب مهارتِ مقدماتی در این زمینه برنامۀ مناسبی
است. اما برای ویرایشِ تصاویر در حدِ حرفه ای می توان از این برنامه ها
نام برد: ادوب فتوشاپ (Adobe Photoshop)، پینت شاپ پرو (Paint Shop Pro)،
فتو فیلتر (Photo Filter)، د گیمپ (The Gimp)، ای سی دی سی (ACD See)، اکس
ویو (Xnview) و پیکاسا (Picassaا).
5. ابزارِ ترجمه به کمکِ رایانه
5-1 حافظۀ ترجمه
استفاده
از سیستم های حافظه ای می تواند در بالابردنِ سرعتِ ترجمه به مترجم کمک
کند. اساسِ کارِ چنین حافظه هایی این است که آنچه مترجم ترجمه می کند در آن
ها ذخیره می شود. وقتی مترجم مشغولِ ترجمۀ متنِ جدیدی است، می تواند بخش
هایی از این حافظه را که مربوط به پروژه قبلی اوست به متن جدید انتقال دهد و
در نتیجه سرعتِ کار خود را بالا برد. البته کاربردِ چنین حافظه هایی به
نوع متن نیز بستگی دارد. مثلاً در ترجمه رمان، استفاده از آنها می تواند
مشکل ساز باشد و حتی می تواند سرعتِ ترجمه را کاهش دهد؛ چرا که در ترجمۀ
رمان، خلاقیتِ مترجم از انسجامِ اصطلاحی مهمتر است. انسجامِ اصطلاحی در
بخشِ بعدی بیشتر توضیح داده خواهد شد. البته در سایر متون نظیر متونِ
حقوقی، فنی و تجاری که بسامد اصطلاحات و کلمات تکراری در آنها زیاد است،
استفاده از این حافظه ها واقعاً سودمند خواهد بود. معروفترین سیستم های
حافظه عبارتند از: اس دی ال ترادوس (SDL TRADOS)، وردفست (WORDFAST)، دژاوو
( Déjà Vu) و اُمگا تی (OmegaT). از میانِ مواردِ فوق اس دی ال ترادوس هم
معروفتر و هم گرانتر از بقیه است و بعد از آن وردفست قرار دارد که هم اکنون
بیش از 13000 مترجم در سراسرِ دنیا از آن استفاده می کنند.
5-2 ابزارِ مربوط به اصطلاح شناسی
اصولاً
انسجامِ اصطلاحی به این معنا که مترجم در انتخابِ معادل های خود در بخش
های مختلف پروژi ترجمه اش ثبات و پایداری داشته باشد، امری بسیار مهم است.
اهمیتِ این مسأله در ترجمه هایی که به صورتِ گروهی انجام می شوند، بسیار
بیشتر می شود. لذا به منظورِ رعایتِ چنین مسأله ای، ابزاری برای اصطلاح
شناسی طراحی شده اند. این ابزار قبل از ترجمه ابتدا متن مبدأ را بررسی می
کند و فهرستی از اصطلاحات آنرا در اختیارِ مترجم قرار می دهد. در نتیجه،
مترجم در گزینش معادل های خود آمادگی بیشتری پیدا می کند و با توجه به
روابطِ بخشهای مختلف، دقت او در این کار افزایش می یابد. این برنامه ها
عبارتند از: ورد اسمیت تولز (Wordsmith Tools)، تکست استت(Textstat)، مولتی
ترم (Multiterm)، ترم استار (Termstar) و انَتکنک (Antconcا).
5-3 ابزار تغییرِ زبان در وب
امروزه
چند زبانه بودن وب سایت ها می تواند در افزایشِ تعداد بازدیدکنندگان آنها
عاملِ مؤثری باشد. فرض کنیم مدیرانِ شرکتی می خواهند وبسایتی تبلیغاتی برای
شرکتِ خود طراحی کنند. اگر این وب سایت تنها به یک زبان باشد، موفقیتِ
شرکت بیشتر است یا در صورتی که چند زبانه باشد و کاربران آن بتوانند زبانِ
دلخواه خود را انتخاب کنند؟ بنابراین لحاظ کردن چنین قابلیتی در وب سایت ها
می تواند از جهاتِ بسیاری سودمند باشد. حال مترجمی را در نظر بگیرید که
علاوه بر ترجمه، توانایی کار با چنین برنامه هایی را نیز فرا گرفته باشد.
پر واضح است که با چنین مهارتی می تواند درآمد خود را به طرزِ چشمگیری
افزایش دهد. البته در نگاهِ اول شاید داشتن چنین انتظاری از مترجم کمی ایده
آل گرانه به نظر بیاید، ولی دستیابی به این مهارت ها کاملاً به زاویۀ دید
او و میزان درآمدِ مطلوبی که ازحرفه اش انتظار دارد بستگی دارد. از جملۀ
این برنامه ها عبارتند از: کتس کرادل (CatsCradle)، ترادوس تگ ایدیتور
(Trados TagEditor)، ان وی یو (NVU) و دریمویور(Dreamweaverا).
5-4 ابزار تغییر زبان در نرم افزار
اهمیتِ
ترجمه و تغییرِ زبان در نرم افزار و درستی انجام این کار از آنچه در قسمتِ
پیشین در موردِ پایگاه های اینترنتی گفته شد، بیشتر است، چرا که اگر این
کار درست انجام نشود حتی این احتمال وجود دارد که نرم افزار موردِ نظر کار
نکند. به عنوان مثال، در اکثرِ بازی های رایانه ای، از ابتدا می توان زبانِ
بازی را تغییر داد. حال اگر مترجم ترجمۀ درستی انجام نداده باشد یا نرم
افزارِ تغییر زبان را به درستی به کارنگرفته باشد، چگونه می توان انتظار
کارکردن آن بازی را داشت؟ نرم افزارِ مربوط به این کار عبارتند از: آلچمی
کاتالیست (Alchemy Catalyst)، پاسولو (Passolo)، ریسورس هکر (Resource
Hacker)، پی ای اکسپلورر (PE Explorer) و اکس اسکوپ (Exescope). همچنین، از
برنامه های مایکروسافت اکسل (Microsoft Excel)، اپن آفیس(Open Office) و
اورگ کلک (Org Calc) در ویرایشِ صفحات گسترده استفاده می شود.
5-5 ابزار زیرنویس گذاری
ترجمه
سمعی و بصری یکی از انواع ترجمه است که با سرعت چشمگیری درحال رشد است.
این نوع ترجمه، چه به صورتِ دوبله و چه به صورتِ زیرنویس، می تواند برای
مترجم مشکل آفرین باشد. در مورد اول، مترجم باید کلام زبان مقصد را به گونه
ای انتخاب کند که با حرکات لب هنرپیشه هماهنگ باشد و در مورد دوم ، باید
طول عبارت زیرنویس به گونه ای باشد که خواننده فرصت لازم را برای خواندن
داشته باشد. نرم افزار مرتبط با این بخش عبارت است از: ویژؤال ساب سینک
(VisualSubSync)، سبو (Sabbu)، اجیسوب(Aegisub)، اس اس ای تول (SSATool).
در صورتی که ویرایش فایلهای صوتی و تصویری مورد نیاز باشد ، می توان از
برنامه های ویرچوال داب (VirtualDub) و اداسیتی (Audacity) استفاده کرد.
درضمن مدیا پلیر کلاسیک (Media Player Classic)، وی ال سی (VLC) و د کی ام
پلیر (THE KMPLAYER) از برنامه های پخش چندمنظوره ای هستند که در این قسمت
می توانند به کار گرفته شوند. همچنین، پایگاه های اینترنتی
www.divxstation.com و www.opensubtitles.org به طور حرفه ای به جمع آوری و
طبقه بندی زیرنویس انواع فیلم ها و کارتون ها می پردازند. مثلا پایگاه
www.opensubtitles.org اخیراً در اسلواکی راه اندازی شده و دارای بیش از
280 هزار عنوان زیرنویس فیلم است. خوشبختانه ، این پایگاه زبان فارسی را
نیز پشتیبانی می کند. چنانچه بخواهیم از این دو پایگاه بهره گیریم ، باید
برنامه وب ساب (VobSub) را نیز در رایانه خود نصب کنیم . یکی دیگر از راه
های یافتن زیرنویس فیلم، جستجو در موتورهای جستجو با فرمول کلیدی
"زیرنویس(subtitle)+ نام فیلم+ زبان" است.
5-6 سیستم های ترجمۀ ماشینی
از
سال 1949 که وارن ویور برای نخستین بار اندیشۀ استفاده از رایانه در ترجمه
را مطرح کرد، تا به امروز تحقیقات گسترده و تلاش های بسیاری در زمینۀ
سیستم های ترجمۀ ماشینی صورت گرفته است. اگرچه انصافاً چنین سیستم هایی در
طول زمان رشد کرده اند، اما هنوز ترجمۀ حاصل از آنها در سطح بسیار پایین
تری از ترجمۀ انسان قرار دارد. از چنین سیستم هایی بیشتر در ترجمۀ متون
ساده که دارای زبان و اصطلاحات کلیشه ای هستند استفاده می شود، نظیرِ متون
مربوط به گزارشِ وضع هوا. در ضمن، به منظورِ بالابردن کیفیتِ کار این سیستم
ها، لازم است متن مورد نظر را قبل و بعد از ترجمۀ سیستم، ویرایش کنیم. از
جمله معروفترین سیستم های ترجمۀ ماشینی اینترنتی عبارتند از آلتا ویستا
بایبل فیش (Alta Vista Babel Fish)ا (www.babelfish.altavista.com)،
سیستران (Systran)ا(www.systransoft.com) و اَوان کؤست (Avanquest)ا
(www.avanquest.com).
ا
6. ابزارِ مرتبط با فایل های پی دی اف (PDF)
فایل
های پی دی اف نسبت به سایرِ فایل های متنی مانند داک (DOC)، تی اکس تی
(TXT) و آرتی اف (RTF) دارای دو مزیت هستند. مزیتِ نخست آن است که وقتی
فایلی به قالب پی دی اف در می آید، امکان تغییر آن بسیار کم یا حتی صفر می
شود و در نتیجه امنیتِ حفظِ اطلاعات و محتوای آن افزایش می یابد. به همین
دلیل است که بسیاری از فایلهای موجود در اینترنت در قالب پیدیاف هستند.
مزیتِ دوم آن است که هنگامی که از نسخه های گوناگونِ یک برنامه، مثلاً ادوب
ریدر (Adobe Reader)، برای خواندن این فایل ها استفاده می کنیم، دیگر،
خطرِ خراب شدن ساختار فایل اولیۀ وجود ندارد. حال آنکه در فایل های دیگر
ممکن است به کارگیری نسخه های گوناگون یک برنامه، مثلاً مایکروسافت ورد
(Microsoft Word) ساختارِ فایل اولیه را دچار تغییر کند.
6-1 برنامه های لازم جهت خواندنِ فایل های PDF
نرم
افزار ادوب ریدر (Adobe Reader) یکی از بهترین و رایج ترین برنامه هایی
است که برای خواندن فایل های پی دی اف طراحی شده است. از مزایای زیاد این
برنامه می توان به امکانِ جستجوی کلمات، کپی متن و تصویر، بزرگنمایی و
کوچکنمایی به میزان دلخواه، و چاپ متن اشاره کرد. همچنین، این برنامه از
آغاز تا کنون همیشه رایگان بوده است. تقریباً هیچ ایرادی به این برنامه
وارد نیست به جز اینکه ممکن است نخستین اجرای آن، کمی بیش از برنامه های
عادی طول بکشد. اما این مسئله در دفعاتِ بعدی استفاده از برنامه تکرار
نخواهد شد. در هر صورت، نرمافزارِ دیگری نیز به نام فاکس ریدر (Fox Reader)
وجود دارد که علیرغمِ سرعت بالاتر، از محبوبیتِ کمتری برخوردار است.
6-2 برنامه های لازم جهت ایجاد فایل های پی دی اف PDF
برای
این منظور می توان از برنامه های ادَوب آکروبات (Adobe Acrobat) و پی دی
اف کریتور (PDF Creator) استفاده کرد. البته موردِ اول که یکی دیگر از
محصولاتِ شرکت معروف ادَوب (Adobe) است، بر خلافِ ادَوب ریدر (Adobe
Reader) رایگان نیست و قیمتِ نسبتاً بالایی هم دارد. در صورتیکه مترجم از
واژه پردازِ ماکروسافت ورد (Microsoft Word) استفاده می کند، می تواند با
نصبِ برنامۀ ورد تو پی دی اف کانورتر (Word to PDF Converter) به راحتی
فایلهای ایجادشده در ورد (Word ) را به پی دی اف (PDF)تبدیل کند. با توجه
به اینکه این برنامه داخلِ خود برنامه ورد (Word) نصب می شود، کار با آن
بسیار راحت است و کاربر می تواند تنها با یک کلیک، فایل خود را به پی دی اف
(PDF) تبدیل کند. برنامۀ دیگری هم وجود دارد که نیازی به نصبِ برنامۀ مجزا
برای تبدیل فایل ندارد. این برنامه اُپن آفیس.ارگ رایتر Open Office.org
Writer نام دارد و با استفاده از آن می توان به راحتی فایلِ موردِ نظر را
در قالبِ پی دی اف (PDF) ذخیره کرد. برای این منظور کافی است گزینه Export
to PDF را انتخاب کرد.
6-3 برنامه های لازم جهتِ تبدیلِ فایل های PDF
در
بیشترِ مواقع، متنِ ترجمه در قالب پی دی اف (PDF) به مترجم می رسد و او
نیز می بایست ترجمه خود را در همین قالب برای مشتری ارسال نماید. در این
صورت، مترجم می تواند با استفاده از نرم افزارِ مخصوصی، فایل پی دی اف
(PDF) را به قالبِ سازگار با واژه پرداز، مثلاً قالبِ داک (DOC) برای
برنامه ورد (Word) درآورد و کار خود را به راحتی انجام دهد. بعد از اتمام
کار نیز، می توان طبقِ روندی که در بخش قبل گفته شد دوباره فایل داک (DOC)
را به صورت پی دی اف (PDF) درآورد و برای مشتری فرستاد. در بخش های قبل،
مزایای استفاده از فایلِ پی دی اف (PDF) ذکر شد که از مهمترین آنها همان
حفظِ ساختارِ متن و تصاویر و جدول های داخلِ آن است.
برنامه های لازم
برای این کار معمولاً به مبدل معروف هستند و عبارتند از: اَبی پی دی اف
ترانسفرمر (Abby PDF Transformer )، سالید کانورتر (Solid Converter) و پی
دی اف تو ورد کانورتر (Word to PDF Converter).ا
6-4 برنامه های لازم جهت ویرایش فایل های پی دی اف (PDF)
تبدیل
فایلهای پی دی اف (PDF) به قالبِ فایل های نرم افزار ورد (Word) معمولاً
با کیفیتِ لازم همراه نیست، چرا که در فرآیند تبدیلِ این فایل ها، بعضی از
خصوصیاتِ ساختاری آنها به هم می ریزد. لذا برای غلبه بر این مشکل می توان
از ویرایشگرهای فایل پی دی اف (PDF) استفاده کرد که مهمترین آنها عبارتند
از: فاکسیت پی دی اف ادیتور (Foxit PDF Editor) و اینفیکس پی دی اف ادیتور
(Infix PDF Editor). برتری استفاده از این برنامه ها عدم نیاز به تبدیل
فایل است و ویرایش فایل در داخل برنامه به راحتی انجام می شود. در واقع، می
توان گفت که این برنامه ها هم فایل را می خوانند و هم آن را ویرایش می
کنند.
7. ابزارِ چاپِ رایانه ای
به وسیلۀ ابزار واژه
پردازی که پیشتر از آنها صحبت شد می توان نامه های اداری، گزارشات و به طور
کلی متون عادی و روزمره را تایپ کرد. اما برای تنظیمِ متن در سطح پیشرفته
تر نمی توان از آنها بهره گرفت. برای سطوحِ بالاتر مثلِ طراحی صفحاتِ مجله و
بروشورهای تبلیغاتی، معمولاً از ابزارِ ویژه چاپ رایانه ای استفاده می
شود. البته مترجم ممکن است اصلاً نیازی به فراگیری چنین مهارتی نداشته
باشد. ولی در صورتِ کسب آن، می تواند درآمد خود را افزایش دهد. معروفترین
برنامه های این قسمت عبارتند از: لاتکس (La Tex)، اسکریبوس (Scribus)،
کوارک اکسپرس (QuarkXpress ) و فریم میکر (Maker Frame).ا
8. ابزارِ غلط گیری (Proofreading)
وقتی
ترجمه و ویرایش آن به اتمام رسید، لازم است پیش از فرستادن نسخۀ نهایی کار
برای مشتری، کلِ پروژه به صورت جامع غلط گیری شود تا اشتباهاتِ احتمالی
املایی- دستوری برطرف گردند. گرچه برنامه ورد (Word) گزینه ای به نام چک
اسپلینگ اند گرامر «Check Spelling and Grammar» برای ویرایشِ چنین
اشتباهاتی دارد، برنامه های مستقلِ دیگری نیز وجود دارند که یکی
ازمعروفترین آنها بلوبیم ریوو (Bluebeam Revu) است.
9. ابزارِ ارتباط با مشتری برای مترجمانِ مستقل
علاوه
بر ابزاری که تاکنون نام برده شد، برنامه هایی نیز برای حفظِ ارتباطِ
مترجمان مستقل با مشتریان خود وجود دارند. در زیر دو نوع نرمافزار برای این
دسته از مترجمان معرفی می شود.
9-1 نرم افزار ارسال صورتحساب برای مشتری بلینگ سافتور (Billing Software)
اکثرِ مترجمانِ حرفه ای قبل از آنکه کاری را قبول کنند، ترجیح می دهند از مشخصاتِ آن باخبر شوند و سپس بر
اساس
نوع متن، حوزه کاری و حجم آن، قیمتی را به مشتری پیشنهاد دهند. با توجه به
اینکه امروزه کار مترجم نیز مانند متخصصان سایر رشته ها، دیگر محدود به
مرزهای جغرافیایی نیست، اطلاع از چگونگی برقراری ارتباط با کمترین هزینه و
در سریع ترین زمان ممکن بسیار مفید است. بنابراین، دانشِ مترجم از برنامه
های ارسال صورتحساب به مشتری بسیار لازم و ضروری به نظر می آید. هم اکنون،
در این زمینه برنامه های بسیاری وجود دارد که البته هیچکدام به صورتِ
انحصاری برای مترجم طراحی نشده اند ولی بازهم می توان از آنها را در ترجمه و
مسائلِ مالی مربوط به آن استفاده کرد. برخی از این برنامه ها عبارتند از:
فکتؤال سول (Factual Sol)، فری ساید (Freeside) و بیل کؤیک (BillQuick).ا
9-2 سرویس دهنده های ارسال و دریافت نمابر (Fax)
اگر چه امروزه پستِ الکترونیکی غالباً جایگزین نمابر شده است، هنوز هم افرادی هستند که از این ابزار استفاده
نمی
کنند و روش های سنتی تر را ترجیح می دهند. به هرحال، مترجم باید بتواند از
روشِ مطلوب مشتری، با وی ارتباط برقرار کند. در زمینۀ ارسال و دریافتِ
نمابر نیز برنامه هایی وجود دارند که بعضی از آنها عبارتند از: تراس فکس
(Trus Fax)، فکس زیرو (Fax Zero) و اینتر فکس (Inter Fax).
نتیجه
نفوذِ
رایانه در رشته های مختلف و گسترش روزافزون برنامه های رایانه ای،
متخصصانِ هر رشته را به منظور کسبِ موفقیتِ بیشتر، به یادگیری آنها ناگزیر
کرده است. ترجمه نیز از جهاتِ مختلفی تحتِ تأثیر رایانه و برنامه های آن
قرارگرفته است و مترجمان نیز نیازمند فراگیری چنین دانشی هستند. اما گامِ
نخست این مسیر، شناختِ ابزار و برنامه های مربوط است. آنچه در این نوشته
آورده شد تنها فهرستی کاربردی از ابزارِ الکترونیکی و برنامه های رایانه ای
مرتبط با ترجمه است. اما در نهایت این سؤال به ذهن می رسد که آیا جای
تعلیم چنین ابزاری در برنامۀ آموزشی دانشجویان رشتۀ مترجمی خالی نیست؟!
منابع
بهجو، ز. (1382).رایانه و ترجمه. فصلنامۀ مطالعات ترجمه، سال اول، شماره دوم،( تابستان 1382 ). صص 27-40.
بخشنده،
ا. و مصلی نژاد، پ. (1385). ترجمۀ ماشینی و کامپیوتری در عصرِ ارتباطات،
فصلنامۀ مطالعات ترجمه، سال چهارم،شماره چهارده، ص 61.
فرحزاد، ف. ( 1386 ). مجموعۀ مقالات 2 هم اندیشی ترجمه شناسی. تهران: انتشارات یلدا قلم. صص 31-48
ماهنامۀ رایانه ( 1386 ). سال هجدهم، شماره 166 ، شهریور 1386 ، ص 74.
ملانظر،
ح. (1382).« گزیدهای از منابع و پایگاههای اینترنتی ترجمه » فصلنامۀ
مطالعات ترجمه، سال اول، شماره سوم، پاییز 1382 . صص 77-92
موسوی میانگاه، ط. (1383). « استفاده از فناوری جدید در ترجمه ». فصلنامۀ مطالعات ترجمه، سال دوم، شماره هفتم و هشتم. 1383، 64 -53
هیأت مؤلفان و ویراستاران مایکروسافت (2003)،« فرهنگ تشریحی کاربران کامپیوتر » ، ترجمه فرهاد قلی زاده نوری،تهران، کانون نشر قلم
هیأت مولفین مایکروسافت (2003)، « فرهنگ تشریحی کاربران کامپیوتر مایکروسافت» ترجمه مجید سماوی، تهران ،کانون نشر قلم
Allwen,
J. (2003), "Post-editing." In: Sommers, H(ed.) Computers and
Translation. A translator's guide, 297-318. Amsterdam/Philadelphia: John
Benjamin.
Austermühl, F. (2001), "Electronic Tools for Translators. Manchester: St. Jerome.
Biau,
Gil, José Ramó n and Pym, Anthony (2006) "Technology and translation (a
pedagogical overview)" [online]. In Pym, Anthony, Perekrestenko,
Alexander and Sta
ik, Bram (eds.) Translation Technology and its
Teaching (with much attention of localization). Available from:
http://isg.uvr.es/library/papers/BiauPym Technology.pdf
Dohler, Per N. (1997)" Facets of Software Localization: A Translator's View" [online].
Translation Jou
al 1(1). Available from: http://accurapid.com/jou
al/softloc.htm
Free Software Foundation [online]. Available from: http://www.fsf.org/
Giles, J. (2006) "Inte
et encyclopedias go head to head" [online]. Available from: http://www.nature.com/news/2005/051212/full/438900a.html
Hoefman, Els (2004) "Get more out of Google" [online]. Proz. Available from: http://www.proz.com/doc/20
Mckay,
C (2006) "Free and Open Source Software for Translators" [online].
Available from: http://www.medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n23 tribuna
Mckay.pdf.
Nogueria, D. (2002). "Translation Tools Today: A Personal View"[online]. Translation Jou
al 6(1). Available from: http: //accurapid.com/jou
al/19tm. htm
Pym, A. (2003) "Redefining Translation Competence in an Electronic Age. In Defenc e of a Minimal Approach. "Meta 48(4), 481-497.
Somers,
H. (1997)" A Practical Approach to Using Machine Translation Software: "
Post-editing" the source text." The Translator 3(2), 197-212.
Somers, H. (2003) "The translator's workstation." In: Somers, Harold (ed.) Computers and Translation.
A translator's guide, 13-30. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
uandmyfuture.blogfa
