ترجمه اشعار

کلمن بارکس یکی از مترجمانی است که یک رومی امروزی را به جهانیان معرفی کرده است. رومیِ بارکس، شعر آزاد آمریکایی می سراید، به زبان مردم کوچه و بازار آمریکا حرف می زند و تیراژ کتاب هایش هم در آمریکا نیم میلیون نسخه است.
سپیده جدیری: مولانا جلال الدین محمد را در جهان به نام رومی می شناسند. همین رومی است که خوانندگان بی شماری را در سراسر جهان و نیم میلیون نفر را در آمریکا شیفته اشعار خود ساخته است اما میان مولوی ما با رومی آمریکا، تفاوت به همان اندازه است که شاعر آن را با تفاوت "میان ماه من با ماه گردون" قیاس می کند. کلام نغز مولانا در زبان فارسی از هم نشینی واژه هایی حاصل شده است که نقش همسرایان را در اپرایی عظیم به نام مثنوی، دیوان شمس و... ایفا می کنند.
در مدرسه، شعر کلاسیک فارسی را با مولوی، حافظ، سعدی، نظامی، سنایی، عطار، خیام و... شناختیم و در این میان مولوی به عنوان عارفی شوریده حال جایگاه ویژه تری داشت. با این حال اگر روزی جوانی آمریکایی از ما سوال کند که رومی زنده است؟!، نباید زیاد تعجب کنیم چرا که شاعران کلاسیک ما در ترجمه های پرفروش جهانی خود به زبانی ساده و امروزی و با کلامی که از صنایع لفظی، وزن، موسیقی و قافیه های همیشگی شعرهایشان عاری است، سخن می گویند.
کلمن بارکس هم یکی از مترجمانی است که یک "رومی امروزی" را به جهانیان معرفی کرده است. رومیِ بارکس، شعر آزاد آمریکایی می سراید، به زبان مردم کوچه و بازار آمریکا حرف می زند و تیراژ کتاب هایش هم در آمریکا نیم میلیون نسخه است.

* از این که بر سرزمین مولوی قدم گذاشته اید چه احساسی دارید؟
من به احساسات مردم این سرزمین عشق می ورزم. همین احساسات است که شعر می آفریند. این سرزمین بسیار پیچیده تر از آنی است که پیش تر درباره آن فکر می کردم. با این که در همه خیابان های آن ترافیک وحشتناکی دیده می شود، زندگی انسان ها هنوز کاملاً ماشینی نشده است، مردم هنوز پر از احساسند. من فرهنگ این سرزمین را دوست دارم. مولوی طرفداران زیادی در آمریکا دارد. من حداقل روزی سه نامه در آمریکا دریافت می کنم که در آن از من خواسته اند اشعار مولوی را با موسیقی اجرا کنم

* به عنوان کسی که عمری را وقف بازسرایی اشعار مولانا به زبان انگلیسی کرده اید و با وجود علاقه و گرایشی که به اندیشه عرفانی او دارید، چرا پیش از این به ایران سفر نکرده بودید؟
احساس می کردم که حتماً باید راهنمایی در اینجا داشته باشم تا بتوانم به ایران سفر کنم. در این سفر همان طور که شما می دانید، از سوی دانشگاه تهران دعوت شده ام و دعوت کنندگان من در واقع راهنمای من نیز هستند. من زبان فارسی نمی دانم و به همین دلیل نمی توانستم بدون داشتن هیچ راهنمایی به ایران سفر کنم.

* من ترجمه ای را که شما از بعضی از اشعار مولانا در دانشگاه اصفهان قرائت کردید شنیدم و در آنها هیچ قافیه، وزن و حتی واژه های کلاسیکی به گوشم نخورد. شما اطلاع دارید که مولانا شاعری است که در قرن سیزدهم میلادی زندگی می کرده و از کلاسیک های ادبیات ایران محسوب می شود. در عین حال با وجودی که رعایت هم زمانی و هم زبانی در ترجمه و برگردان شعر امر بسیار مهمی است، به نظر می رسد که شما اشعار مولانا را به شعر معاصر آمریکایی برگردانده اید یعنی نه تنها وزن و قافیه که زبان مولانا را نیز در انگلیسی تغییر داده اید. واژه هایی که شما در برگردان اشعار مولانا استفاده کرده اید، واژه های مولانا نیستند، واژه های کلمن بارکس هستند! هدف شما از این کار چه بوده است؟
حق با شما است. من شعر مولوی را به شعر آزاد آمریکایی برگردانده ام. این کار را به عمد انجام داده ام چرا که به این شکل برای مردم آمریکا قابل فهم تر می شود و خوانندگان بیشتری با آن ارتباط برقرار می کنند. در حقیقت این اشعار را به زبان محاوره ای برگردانده ام نه حتی زبان کتابی امروزی. مولوی نقش راهنمای فکری یک جامعه بزرگ جهانی را ایفا می کند

این گونه به دل مردم عامی آمریکا هم نشسته است. ترجمه ای که انگلیسی ها قبلاً از اشعار مولانا انجام داده بودند، فقط برای دانشگاهی ها قابل درک بود و برای عموم مردم از هیچ جاذبه ای برخوردار نبود. بنابراین فعلاً ترجمه این اشعار به شعر آزاد در زبان انگلیسی بیشتر جواب داده است اما نمی دانم آیا کسی هم پیدا می شود که بتواند تمام قافیه ها و واژه های هم آوا و زیبایی های کلام مولانا را به انگلیسی برگرداند؟!

* تاکنون شعری از مولانا را به زبان فارسی شنیده اید؟ مثلاً: بشنو از نی چون حکایت می کند، وز جدایی ها شکایت می کند و اگر شنیده اید آیا متن فارسی این شعرها به خاطر موسیقی، قافیه ها و هم آوایی واژه ها که به آن اشاره کردید، بیش از نسخه انگلیسی آنها بر شما تاثیر نمی گذارد؟
بله. شنیده ام. مثلاً این سطری که خواندید در ابتدای مثنوی مولانا آمده است. باید اعتراف کنم که من در برابر موسیقی شعر فارسی از خود بی خود می شوم. این موسیقی بسیار بر من تاثیر می گذارد، چون خارق العاده است. من به آن عشق می ورزم و بسیار تحسین برانگیز است اما در زبان انگلیسی شما نمی توانید چنین ترکیبی از صوت و موسیقی را ایجاد کنید. در انگلیسی نمی شود چنان واژه های خوش آوا، قافیه ها و سطرهایی را ایجاد کرد. اگر چنین کاری را در زبان انگلیسی در تمام اشعاری که از مولانا به انگلیسی برگردانده ام حضور شمس به طور کاملاً محسوسی مشاهده می شود اما واقعاً نمی توان درباره شمس چیز زیادی به زبان آورد

انجام دهید، شعر بی معنایی به وجود می آید. در زبان فارسی زیباسازی کلام و استفاده از صنایع لفظی یک فرم محسوب می شود و شاعران ایرانی در اشعار خود به آن توجه ویژه ای نشان می دهند اما در زبان انگلیسی ما باید به دنبال تازه ترین و مانوس ترین واژه ها باشیم تا منظور خودمان را برسانیم در حقیقت باید اعتراف کنیم که ما چیزی درباره این نوع صنایع لفظی نمی دانیم.

* رویکرد شما به عرفان و صوفی گری در کشوری مثل آمریکا که به نظر می رسد مردم آن اطلاع چندانی از عرفان و صوفی گری اسلامی نداشته باشند، چگونه رخ داده است؟
هر کسی در هر کجای جهان روشی را برای آگاهی به اسرار الهی تجربه می کند، عرفان به این که شما معتقد به چه دینی باشید و در کجای دنیا زندگی کنید، ارتباطی ندارد، شما می توانید مسلمان، مسیحی، یهودی، زرتشتی، بودایی یا هندو باشید اما در عین حال عارف باشید. یعنی به دنبال آگاهی به اسرار موجود در دین خود باشید.

* بعد از خواندن اشعار مولانا و آشنایی با اندیشه او به صوفی گری علاقمند شدید یا پیش از آن هم گرایشاتی به عرفان در شما وجود داشت؟
من واژه صوفی گری را زیاد به کار نمی برم. به جای آن "روش قلبی" را به کار می برم. من با این روش قلبی زمانی آشنا شدم که در رؤیای خود عارفی را دیدم و بعد او را در عالم واقعیت هم ملاقات کردم. او "باوا محی الدین"، عارف سریلانکایی بود که پس از آشنایی با او بارها و بارها در طول چندین سال به ملاقات او می رفتم و او مرا راهنمایی می کرد. در حقیقت او در من انگیزه بیشتری ایجاد کرد که پیام ملای روم را به زبان انگلیسی انتقال دهم. پیش از آن رابرت بلای دوست شاعر من مجلدی از ترجمه تحت اللفظی اشعار مولوی به زبان انگلیسی را در اختیار من گذاشته بود و از من خواسته بود واژه های آن را از قفس آزاد کنم یعنی آنها را به شعر آزاد آمریکایی برگردانم اما کار جدی من بر روی ترجمه آثار مولانا پس از آشنایی با "باوا محی الدین" آغاز شد. او مرا به عرفان علاقمند کرد و سبب شد سی سال ترجمه اشعار عرفانی مولوی را ادامه دهم.

* با شخصیت هایی که نقش مهمی را در زندگی و شکوفایی مولانا ایفا کرده اند، نظیر شمس تبریزی و بهاء ولد پدر مولانا چقدر آشنایی دارید؟
به شخصیت پدر مولانا بسیار علاقمندم. او شخصیت بسیار جالبی داشته و به عنوان یک روحانی و کسی که مجلس می گفته، جایگاه ویژه ای در میان روحانیون آن دوران داشته است و در زندگی مولانا نیز به عنوان نخستین معلم او در زمینه الهیات و دین نقش ویژه ای را ایفا کرده است. شاید اطلاع نداشته باشید که کلام روحانی بهاء ولد هم به انگلیسی ترجمه شده است و بسیاری از باید اعتراف کنم که من در برابر موسیقی شعر فارسی از خود بی خود می شوم. این موسیقی بسیار بر من تاثیر می گذارد، چون خارق العاده است
انگلیسی زبان ها با او آشنایی دارند. درباره شمس تبریزی فقط می توانم بگویم که او بزرگترین روشنفکر زمان خود بوده است. همین هم علاقه و محبت مولانا را نسبت به او برانگیخته است. در تمام اشعاری که از مولانا به انگلیسی برگردانده ام حضور شمس به طور کاملاً محسوسی مشاهده می شود اما واقعاً نمی توان درباره شمس چیز زیادی به زبان آورد.

* در ترجمه اشعار مولانا به زبان انگلیسی آیا فقط وجه عاشقانه این اشعار انتقال یافته است و تنها با یک سری شعرهای عاشقانه به عنوان شعر مولانا روبرو می شویم یا اندیشه و فلسفه مولانا نیز از خلال این ترجمه ها به زبان انگلیسی راه یافته است؟
شعرهای مولانا به زبان انگلیسی فقط شعرهایی عاشقانه را بر نمی تابند. این ترجمه ها معرف شعرهایی از او است درباره اخلاق، عرفان و شعرهایی که در حاشیه خود نکات اخلاقی بسیاری را مطرح می کنند و در نهایت به عشق الهی می انجامند. من واژه فلسفه را برای مولانا به کار نمی برم و به نظر من شعرهای مولانا سخنان او با جامعه دراویش جهان را مطرح می کند. پس هر چیزی که او می گوید به تمام جهان باز می گردد و هر کس در جهان برداشت خاص خود را از سخنان او خواهد داشت، چرا که تفکرات مختلفی را با مردم مختلف بازگو می کند. او نقش راهنمای فکری یک جامعه بزرگ جهانی را ایفا می کند.

* اگر وجه عاشقانه اشعار مولانا تنها عامل استقبال جوانان آمریکایی از آن نبوده است، در ترجمه اشعار مولوی چه ویژگی دیگری وجود دارد که جوانان آمریکایی این قدر به آن علاقمند شده اند؟

قدرت تخیل عظیمی که در اشعار مولانا وجود دارد، در ترجمه انگلیسی آن نیز به روشنی به چشم می خورد. همین تخیل قدرتمند است که نه تنها جوانان آمریکایی که مردم آمریکا را در هر طیف سنی به سوی خود جذب می کند. عظمتی که در تخیل او، موضوعاتی که برای اشعارش انتخاب می کند و سیری که در یک شعر انجام می دهد وجود دارد، جهانیان را به این اشعار علاقمند کرده است.

* آمریکایی ها درباره مولانا چه نظری دارند؟

آنها واقعاً عاشق مولانا هستند. تعداد بی شماری از مردم آمریکا اشعار مولانا را می خوانند و خیل عظیمی به کنسرت هایی که اشعار مولانا در آنها خوانده می شود، هجوم می آورند. مولوی در ده سال اخیر واقعاً به یکی از محبوب ترین شخصیت ها در آمریکا تبدیل شده است. شعر مولوی را به شعر آزاد آمریکایی برگردانده ام چون ترجمه محاوره ای بیشتر به دل مردم عامی آمریکا می نشیند .

* با توجه به محبوبیتی که شما به آن اشاره کردید، اگر در خیابان های آمریکا راه برویم، افرادی را می توانیم پیدا کنیم که اشعاری از مولانا را به زبان انگلیسی از حفظ باشند؟

بله. حتماً افرادی پیدا می شوند. او طرفداران زیادی در آمریکا دارد. در عین حال بسیاری از مردم آمریکا دوست دارند به اشعار مولانا همراه با موسیقی گوش بدهند و آنها را همراه با موسیقی حفظ کنند. فقط خود من حداقل روزی سه نامه دریافت می کنم که در آن از من خواسته اند اشعار مولوی را با موسیقی اجرا کنم.

* اشعار تمام کتاب های مولوی را به انگلیسی بازسرایی کرده اید؟
خیر. من هرگز نمی توانم تمام کتاب ها و تمام اشعار او را ترجمه کنم. اشعار او واقعاً بی شمارند و کتاب های او بسیار عظیم. من فقط تاکنون توانسته ام مثنوی، دیوان شمس و رباعیات او را به انگلیسی برگردانم.

aels.mihanblog